West hervormde zich het afgelopen jaar tot #onze ambassade in de voormalige Amerikaanse ambassade in Den Haag en ontwikkelt zich nu verder onder een nieuwe naam: Kunstforum. In het kader van onze reeks gewijd aan plannen voor de BIS een gesprek met Akiem Helmling en Marie-José Sondeijker over hun ambities.*

—Domeniek Ruyters Ik denk dat iedereen dacht dat het Gemeentemuseum (nu Kunstmuseum) in de voormalige Amerikaanse ambassade een Escher Museum zou beginnen met daarbovenop een hotel en toen openden jullie daar ineens #onzeambassade. Hoe is dat gegaan?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Toen het gebouw vrij kwam, zijn West en ANNA Vastgoed & Cultuur door de Gemeente Den Haag gevraagd om een plan voor de tussentijdse invulling te maken. Gezamenlijk hebben wij het concept #onzeambassade ontwikkeld, waarbij tentoonstellingen, debatten, evenementen, werken en ontmoetingen parallel naast elkaar bestaan. Een inspiratiebron hierbij was Open Codes, een langlopend project in het ZKM in Karlsruhe, waarin de ruimte als een open platform in bedrijf was.'

—Domeniek Ruyters Hoe reageerde het museum daarop?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Tot op heden is het museum druk bezig om hun plannen financieel rond te krijgen. Hierdoor was er ruimte ontstaan voor andere plannen. Op zich staat het museum niet negatief tegenover onze aanwezigheid in het museumkwartier. In een brief aan de wethouder van cultuur schreef directeur Benno Tempel over de historische kans voor de stad die met de opname van West in de BIS ontstond. Het Kunstmuseum noemde het in die brief uit 2016 een meerwaarde als dat West een permanente huisvesting in het Museumkwartier zou opleveren. In dat opzicht is het jammer dat het museum nu weinig interesse toont om met ons in gesprek te gaan over de toekomst van de ambassade.’

—Domeniek Ruyters Hoe zien jullie de toekomst? Ik begrijp dat jullie besloten hebben het programma van #onzeambassade door te ontwikkelen en een andere naam te geven: Kunstforum. Wat is het plan?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Met #onzeambassade is het draagvlak voor het programma van West enorm vergroot en dat heeft ons ertoe doen besluiten de hier opgebouwde organisatie verder te ontwikkelen onder een nieuwe naam: Kunstforum. Het zal een forse uitbreiding van activiteiten inhouden, in lijn met het programma van afgelopen jaar. We hebben er bij Rijk en Gemeente een aanvraag voor een meerjarige subsidie 2021 — 2024 voor ingediend.’

—Domeniek Ruyters Is al helder hoe het Stadhuis er tegenover staat?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘De positie van de gemeente is nog niet duidelijk. De aanvraagprocedure voor het vaststellen van een meerjarig kunst en cultuurbeleid is vrij formeel en duurt een paar maanden. Eind 2018 had de voormalige wethouder Richard de Mos het project Ambassade opgepakt en leek spijkers met koppen te willen slaan, maar hij is inmiddels afgezet wegens vermoedens van fraude. Meest recentelijk heeft de burgemeester per brief aangegeven eerst alles rondom de bestemming van het pand goed uit te willen zoeken, alvorens iets te beslissen.’

—Domeniek Ruyters Wil het museum niet nog steeds een Escher Museum vestigen in de voormalige ambassade?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Volgens ons is er voldoende gemeentelijk vastgoed rond het Lange Voorhout om alle ambities te realiseren. Het vergroten van het Eschermuseum en het realiseren van het Kunstforum zijn geen concurrerende plannen, maar ze versterken elkaar juist. Wij willen daarover graag in gesprek met het museum.’

—Domeniek Ruyters Heeft het al dan niet doorgaan van het verblijf in de ambassade niet ook gevolgen voor jullie aanvraag?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Onze plannen zijn niet afhankelijk van de ambassade. Het besluit om het Kunstforum op te richten, staat los van de discussie rond de Ambassade. De ingediende plannen gaan uit van een permanente locatie van 2500 m2 op het Lange Voorhout. Dat komt overeen met de actuele huisvesting. Er zijn natuurlijk ook andere scenario's denkbaar. Het zou oncollegiaal zijn om het gebouw los van de culturele context voor het Kunstforum te claimen. Als er ambities van verschillende organisaties worden uitgesproken, lijkt het ons goed om juist te kijken, hoe deze gezamenlijk gerealiseerd kunnen worden. In dat opzicht denken we dat de permanente invulling van de ambassade niet los gezien kan worden van het totaalplan van het Museumkwartier. Ondertussen hebben het Rijksvastgoedbedrijf en een particuliere investeerder, onafhankelijk van elkaar, kenbaar gemaakt om met ons te willen samenwerken.'

—Domeniek Ruyters Tijdens de vorige BIS-ronde is jullie geld toegekend zonder dat de ambassade in zicht was. Nu lijkt me het gebouw van meer invloed op de plannen?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘We vinden het vooral belangrijk om in het centrum van Den Haag, in de buurt van het Mauritshuis, het soort projecten te tonen die wij hier realiseren. Dit is geen ego-kwestie, maar een maatschappelijke verantwoordelijkheid om projecten die je relevant vindt met een groot publiek te willen delen. Projecten die cultuur ter discussie stellen, waar het debat zich omheen ontwikkelt.’

—Domeniek Ruyters Dit gebouw en de locatie zijn neem ik aan van grote invloed op het publieke succes?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Natuurlijk, als het Eye Museum in de Bijlmer zou zitten zou het veel minder publiek trekken. Hier telt de ligging en het is inderdaad ook nog eens een iconisch gebouw, waar we een interessante wisselwerking mee creëren. We hadden afgelopen jaar iets meer dan 42.000 mensen. Dat is veel, zeker voor een opstartperiode. Met de combinatie van locatie, pand en ons programma en de samenwerking met ANNA kunnen we een veel groter publiek bereiken. De vraag dan is: vinden we dit belangrijk? Onze tegenvraag hierop is: als je iets presenteert dat je raakt, dan is het toch vanzelfsprekend dat je dit met zoveel mensen mogelijk wil delen, of niet? Presentatie-instellingen zouden volgens ons, juist nu in tijden van commercialisering en acceleratie, meer centrale plekken in de samenleving moeten krijgen.’

—Domeniek Ruyters Voelt het Kunstmuseum zich aangevallen?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Dat weten wij niet en zou je het Kunstmuseum moeten vragen. Wij zijn wat ons betreft geen concurrenten, alle instellingen zijn samen verantwoordelijk voor het culturele aanbod van de stad. Wij verzetten ons tegen de toenemende tweedeling, waarbij de grote steeds groter worden en de kleine steeds kleiner. Wij willen ons daartussen mengen, als tusseninstelling. Het gaat niet om eigen belang.’

—Domeniek Ruyters En dat lukt?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Wat nu lukt is dat we steeds meer bezoekers in contact brengen met dingen waarvan ze niet wisten dat het interessant zou kunnen zijn, of überhaupt bestaan. Door het beladen gebouw, maar ook de wekelijkse rondleidingen door kunstenaars die vertellen hoe alle facetten bij elkaar komen. Veel mensen komen dan voor het eerst in contact met hedendaagse kunst; misschien dertig procent van ons publiek weet niet eens van het bestaan van de sector presentatie-instellingen, en komen nauwelijks in contact met hedendaagse kunst.’

—Domeniek Ruyters Dit proces van opschaling kent ook risico’s, dat publiek trekken een doel op zich wordt. Hoe werkt het door in de programmatische lijn? Anders gezegd: ik kan me voorstellen dat het gebouw nu nog veel bezoek trekt maar over een paar jaar niet meer en dat jullie dus concessies moeten doen in het programma om dan nog steeds zoveel mensen te trekken.

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Wij denken dat het tegenovergestelde het geval is, dat het makkelijker wordt. Bij de expositie Symptom Bauhaus kwamen mensen uit hele land. Ze komen hier in aanraking met iets wat ze niet verwacht hadden en die vertellen dat door.’

—Domeniek Ruyters Is het niet zo dat de experimentele, op jonge kunstenaars gerichte functie die het beleid van West aan het Groenewegje typeerde minder aanwezig is sinds jullie aan het Lange Voorhout zitten? Gary Hill die jullie naar Nederland haalden om te exposeren in Huis Huguetan (de vorige locatie, voor #onzeambassade), was al een grotere naam dan de kunstenaars die jullie in Groenewegje brachten.

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Daar zijn we het niet mee eens. We tonen hier rijp en groen door elkaar. In dat opzicht zijn alle projecten even belangrijk. We werken hier ook met minder bekende kunstenaars. Uit een project van Emily Kocken en Beat Wyss kwam Laws of Form van wetenschapper George Spencer-Brown als soort geheimtipp naar voren. Een mystiek verhaal zonder veel referenties in de kunst. Daar hebben we een tentoonstelling omheen gemaakt en een symposium georganiseerd in samenwerking met de Universiteit Liverpool. Of neem bijvoorbeeld de huidige tentoonstelling van Mattia Denisse, een in Nederland volledig onbekende kunstenaar, die op dit moment met een grote solo van 22 kamers bij West te zien is. Het gaat er ons nog steeds om projecten te realiseren die zonder West niet in Nederland te zien zouden zijn.

—Domeniek Ruyters Het Kunstforum is net als de Kunsthal een Duitse uitvinding, die tegenwoordig in allerlei landen te vinden is. Wat is het verschil tussen de twee type instellingen?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Het verschil tussen een Kunstforum en een Kunsthal is dat een forum de nadruk op de ontmoeting met de ander legt. Het Kunstforum wil tijd en ruimte creëren om iedereen zelf te laten ontdekken wat kunst is; en deze niet vanuit de organisatie te willen definiëren. Het is onze overtuiging dat het niet aan ons is om te vertellen wat de waarheid van de kunst is. Het gaat er meer om keuzemogelijkheden te bieden, suggesties te doen hoe je naar de dingen zou kunnen kijken. Heinz von Foerster, een Oostenrijkse wetenschapper, bioloog en vader van de cybernetica, beweerde: de waarheid bestaat niet, de waarheid is de uitvinding van een leugenaar. Hoe meer keuzes iedereen heeft, hoe meer mogelijkheden er ontstaan. Dat is zijn maxime. Het Kunstforum bouwt hierop voort door mensen op verschillende manieren in aanraking te brengen met kunst. Dat is misschien ook het verschil met een klassiek museum, dat door zijn collectie veel meer gebonden is aan bestaande opvattingen. Daardoor is het museum een plek die definieert wat kunst is. Het Kunstforum wil daarentegen het definiëren van kunst aan de bezoeker overlaten, waardoor ieder mens zelf kan ervaren wat kunst vermag. De Duitse filosoof Christoph Menke heeft het over de “Kraft der Kunst”. Je wordt geboren met bepaalde krachten in jezelf, maar krijgt vanuit je omgeving (ouders, school, media) bepaalde capaciteiten aangeleerd. Deze capaciteiten bepalen ons menszijn, en zorgen ervoor dat wij kunnen communiceren, spelen en denken. Volgens Menke is het vervolgens mogelijk om een wisselwerking tussen de capaciteiten en de aangeboren krachten te laten ontstaan. Dit is het moment waarbij je iets doet, wat je niet begrijpt. Dat is het moment waarin wij daadwerkelijk onszelf zijn en ervaren wat het bekend om vrij te zijn. Voor Menke is daarom de definitie van kunst ‘het kunnen van het niet-kunnen’, en kunst de enige manier om het moment van vrijheid te kunnen ervaren.’

—Domeniek Ruyters Wat impliceert deze openheid in programmatische zin?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Dit idee ligt ten grondslag aan het actuele beleidskader. In 2021 continueren we met het vierjarig programma “Gedankenexperiment”. Hierbij wordt de klassieke betekenis (het experiment dat alleen in gedachten wordt uitgevoerd) verruimd met het experimentele denken, om zo een nieuw perspectief op kunst te introduceren. Dat impliceert mede dat je geen verschil maakt tussen de diverse domeinen waarin de persoon bezig is, of dat dekunstwereld is of een ander maatschappelijk terrein. We hebben het graag over "makers" in plaats van "kunstenaars". Dat doen we niet om de kunstenaar in diskrediet te brengen, maar om het kunstbegrip te verruimen.’

—Domeniek Ruyters Kun je voorbeeld geven?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘George Spencer-Brown is wetenschapper die hier als maker wordt geïntroduceerd. De vraag naar kunstenaar of niet was hierbij niet relevant. Waar het om ging was dat zijn boek Laws of Form al meer dan vijftig jaar leidt tot experimenteel denken.’

—Domeniek Ruyters Denk je niet dat dat controversieel ligt in de kunstwereld? De kunstwereld is erg op kunstenaars gefocust, het is de kunstenaar die bepaalt wat kunst is.

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Pierre Bismuth verkondigde ooit “Everybody is an artist, but only the artists know it”. Wij zijn ook niet opgehouden met het tonen van kunstenaars, er is gewoon meer bijgekomen. Ons programma is hier verdriedubbeld. Vroeger was het lineair, en nu zijn er vier projecten naast elkaar te zien.’

—Domeniek Ruyters Zijn er dingen die je komende jaren anders gaat doen of zelfs niet meer zal doen?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Wij vinden vooral van belang te zien welke kant het op zal gaan met het kunstbeleid in Nederland. Los van ons zal de ontwikkeling in het komend half jaar laten zien waar het in Nederland naartoe gaat met het kunstbeleid, een maatschappelijk discussiepunt, is de permanente invulling van de ambassade een toeristisch of een cultureel vraagstuk. De commissies van de gemeente en het Rijk moeten zich daarover gaan uitspreken. Wij vinden dit een belangrijk cultureel vraagstuk omdat dit een gebouw is dat je niet zomaar kunt verkopen. Het is een unieke kans.’

—Domeniek Ruyters Hoe bedoel je?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Presentatie-instellingen zullen de komende tijd een steeds crucialere rol spelen. De betekenis en energie die musea hadden in jaren zeventig en tachtig is gewijzigd, doordat het artefact in de kunst minder centraal staat. En terwijl deze ontwikkeling in het buitenland duidelijker zichtbaar is (denk aan Palais de Tokyo of Wiels) staan Nederlandse presentatie-instellingen nog te vaak in de schaduw van musea. Hiervan is ook minister nan Engelshoven op de hoogte. Op werkbezoek bij West gaf ze aan net in Whitechapel te zijn geweest. Zij blijkt zich te realiseren dat instellingen zonder collectie een steeds belangrijkere rol in de samenleving spelen, en daarom een prominentere plek verdienen.’

—Domeniek Ruyters Waarom is het nodig alles zo over een andere boeg te gooien, met een nieuwe organisatie en een nieuwe naam, het gaat toch goed met #onzeambassade?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘In de afgelopen twaalf jaar heeft West zich op een turbulente manier van een kleinschalige tot volwaardige presentatie-instelling kunnen ontwikkelen, die in 2019 door een jury van de AICA, bestaand uit Saskia Bos, Antje von Graevenitz en Roos van der Lint werd genomineerd voor de AICA Oorkonde, naast het Eye in Amsterdam en De Pont in Tilburg. Dat is best wel uniek voor de kleine instelling die we niet zo lang geleden nog waren. Het tekent de groei. Tegelijkertijd, als je een ander beleid wil realiseren, kan het zinvol zijn om met schone lei te beginnen. De naam Kunstforum is gekozen om de beleidsdoelen meteen helder in de naam te communiceren.

—Domeniek Ruyters Groningen heeft nu ook kunstforum…

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Dat heet Forum. We zijn er gaan kijken. Zij doen hetzelfde als wij, maar vanuit de bibliotheek en iets stadhuis-achtigs, iets wat door mensen zelf kan worden ingevuld. Wij doen het vanuit de kunst. Het is geen nieuw idee. Het heeft er ook mee te maken waar we vandaan komen. We zijn vanuit de Schilderswijk hier in het centrum terechtgekomen. Dat is ook een uitdaging: kijken of je vanuit niets iets neer kunt zetten.’

—Domeniek Ruyters Wat gebeurt met bovenliggende etages?

—Akiem Helmling & Marie-José Sondeijker ‘Het Kunstforum heeft een sluitende begroting voor 2500m2, wat overeenkomt met de eerste twee verdiepingen van het gebouw. We hadden ook plannen voor het hele gebouw kunnen maken, maar dan gaat het om grotere bedragen. Dan zou ten koste gaan van andere instellingen. Uiteraard hebben we ideeën en zien we ook mogelijkheden in samenwerking met andere partijen. West heeft zich tot de huidige organisatie kunnen ontwikkelen, door realistische en haalbare plannen. Cultuur kost geld, dat weet iedereen. Met de ingediende plannen denken wij een goede balans tussen culturele betekenis, publieksbereik en de kosten hebben gevonden. Tegelijkertijd moet je gewoon blijven doen wat je taak is, we hebben wel visie op dat deel van het gebouw, maar we zijn geen stadsontwikkelaars. Wat dat betreft zijn we veel te veel met kunst bezig.’